Từ quốc gia giàu tài nguyên, có tiềm năng phát triển hàng đầu ở khu vực Đông Âu, Ukraine đã suy sụp để rồi giờ đây đứng bên bờ vực của một cuộc chiến gây ra bởi sự giằng xé giữa Đông và Tây. Người Ukraine đang thấm thía bài học về sự tự cường hơn bao giờ hết…
Trong
con mắt chúng tôi, những sinh viên từng được nhà nước cử đi du học tại Liên Xô,
Ukraine là đất nước rất giàu có và tươi đẹp. Có thể nói trong thành phần Liên
Xô trước đây, Ukraine là nước cộng hòa phát triển thứ hai chỉ sau Cộng hòa Xã
hội Chủ nghĩa Liên bang Nga, với tiềm lực kinh tế mạnh mẽ, xã hội phát triển,
văn minh. Ai từng ghé thăm những thành phố Kyiv, Kharkiv, Odessa hay Lviv xinh
đẹp, lang thang trên những nẻo đường ở bán đảo Crimea mùa hè, ăn lê, táo, anh
đào “mệt nghỉ” trên đường như thời chúng tôi thực tập hẳn sẽ cảm nhận rõ về
Ukraine.
Chính
vì vậy sự hụt hơi “bạc nhược” và thụt lùi của quốc gia Đông Âu này, đặc biệt là
sau cuộc Cách mạng Nhân phẩm năm 2014, khiến nhiều cựu sinh viên chúng tôi cũng
như những bậc đàn anh không khỏi tiếc nuối và buồn lòng.
Sức
mạnh của Ukraine có thể thấy rõ qua các số liệu kinh tế năm 1991, thời điểm
Ukraine tách khỏi Liên Xô trở thành quốc gia độc lập. Vào thời điểm đó, GDP
bình quân đầu người (tính theo sức mua tương đương – PPP) của quốc gia Đông Âu
này là 6.900 USD, xếp thứ 52 trên thế giới, cao hơn nhiều so với mức trung bình
ở các nước Trung Âu. Ngày nay GDP bình quân đầu người của Ukraine là 13.341
USD, xong xếp thứ 97 thế giới.
Tính
ra, GDP bình quân đầu người của Ukraine tăng hơn 90%, nhưng trong cùng kỳ con
số này ở Ba Lan, Hungary và CH Séc tăng từ 4 - 6 lần. Ngay Belarus cũng tăng
278%. Hiện GDP bình quân đầu người của Ukraine không chỉ thua Ba Lan mà còn
thua cả Belarus, quốc gia có điều kiện và nguồn lực phát triển kém nhất.
Có
thể nói nếu những năm 90 của thế kỷ trước nước láng giềng Ba Lan mơ ước được
như Ukraine thì nay người Ukraine lại mơ được như người Ba Lan và nhiều người
Ukraine đang sang Ba Lan để tìm kiếm công việc hậu hĩnh hơn. Một phân tích cho
thấy đồng tiền hryvnia của Ukraine trong 25 năm tồn tại đã giảm giá 15 lần so
với đồng USD và kể từ thời điểm độc lập, đồng tiền quốc gia Ukraine đã giảm giá
90.000 lần, một con số rất bất ngờ. Về nợ công, đầu năm 1994, nợ nhà nước của
Ukraine là 4,8 tỷ USD (nợ nước ngoài chiếm 75%). Tính đến tháng 6/2018, nợ công
của Ukraine tăng gấp 15 lần mức trên, lên 76,3 tỷ USD. Nợ nước ngoài cao gấp
2,6 lần dự trữ ngoại hối và để trang trải nợ công, mỗi người Ukraine phải gánh
1.800 USD.
Chính
vì phụ thuộc vào tiền vay nước ngoài, Ukraine buộc phải tuân theo các điều kiện
của Quĩ Tiện tệ Quốc tế (IMF) để có thể nhận các khoản vay mới. Một trong các
điều kiện đó là tăng giá bán khí đốt. Không chỉ được nghe từ chính người dân
Ukraine mà mới đây một Việt kiều cũng cho tôi biết tiền khí đốt hàng tháng ở
thành phố Odessa của nước này lên tới 2.500 hryvnia, trong khi đó lương hưu trí
chỉ ở mức 2000 hryvnia, không đủ để trả tiền khí đốt.
Giá
khí đốt tăng cao đã gây thiệt hại nặng nề cho nhiều lĩnh vực kinh tế của
Ukraine. Đáng chú ý là nhiều chuyên gia đã đặt câu hỏi tại sao Ukraine không
mua khí đốt giá rẻ của Nga như trước kia mà lại phải mua giá cao lòng vòng từ
các nước EU, liệu đây có phải sai lầm trong chính sách đối ngoại?
Chính
sách đoạn tuyệt với Nga cũng gây nhiều tác hại, đặc biệt là đối với các tỉnh
miền Đông, vốn trước đây là những trung tâm công nghiệp chính của Ukraine. Các
nhà máy ở miền Đông Ukraine từng chế tạo máy móc, thiết bị, kể cả động cơ tên
lửa và động cơ máy bay, để xuất khẩu chủ yếu sang Liên bang Nga. Nay do chính
sách “không quan hệ” với Nga, những nhà máy này ngừng làm ăn với các đối tác
Nga khiến cho các xí nghiệp hoạt động cầm chừng, người lao động mất việc, các
thành phố công nghiệp miền Đông như Dnipropetrovsk, Kharkiv, Zaporoze… trở nên
ảm đạm, không còn sức sống. Chính sách không thân thiện với Nga là một trong
những nguyên nhân kìm hãm phát triển kinh tế, đặc biệt là ở các tỉnh ở miền
Đông.
Cuộc
cách mạng Nhân phẩm năm 2014 cho đến nay vẫn là điều gây tranh cãi khi Liên
bang Nga luôn cho rằng đây là cuộc đảo chính Tổng thống Viktor Yanukovych trước
sự làm ngơ, âm thầm hậu thuẫn của các nước phương Tây, và cũng chưa đem lại
điều tốt đẹp gì. Liên tiếp các Tổng thống sau cách mạng – Oleksandr Turchynov,
Petro Poroshenko hay như Tổng thống đương nhiệm Volodymyr Zelensky – đều chưa
thể chấn hưng kinh tế, tạo ra môi trường hòa bình, ổn định để Ukraine để phát
triển.
Trước
cuộc Cách mạng trên, Ukraine được xem như chia làm 2 phe Đông và Tây, với các
tổng thống hoặc được miền Đông ủng hộ và thân Nga hoặc được miền Tây ủng hộ và
có xu hướng nghiêng về Liên minh châu Âu (EU) lên cầm quyền. Sau Cách mạng,
Ukraine quyết chỉ chọn con đường hướng tới EU, NATO và xa rời nước Nga láng
giềng. Tuy nhiên, có lẽ nước Ukraine hướng tới châu Âu tươi đẹp lại không được
tươi đẹp và sáng sủa như nước Ukraine Đông-Tây trước kia.
Những
tưởng Ukraine, với 45 triệu dân, sẽ trở thành một quốc gia trung lập, làm cầu
nối giữa Nga và châu Âu, để có thể lợi dụng các lợi thế kinh tế của cả 2 khu
vực này làm giàu cho mình thì nay ý tưởng đó hoàn toàn biến mất. Ukraine trở
thành nước nghèo ở châu Âu, một vùng đệm tranh chấp giữa Đông và Tây với những
khúc mắc chưa biết lúc nào có thể giải quyết.
Việc
Ukraine khó có thể trở thành thành viên NATO chúng tôi đã biết từ thời điểm đưa
tin về sự kiện Maidan năm 2014. Điểm vướng chính đó là Điều 5 Hiệp ước NATO.
Điều này quy định rằng “bất kỳ cuộc tấn công vũ trang nào vào một hay một số
thành viên liên minh đều được coi là tấn công vào toàn bộ liên minh” và tất cả
các thành viên sẽ hỗ trợ nạn nhân của cuộc tấn công như vậy. Với điều khoản
này, đương nhiên một khi Ukraine ra nhập NATO, như Tổng thống Nga Vladimir
Putin đã nói rõ thì nó cũng đồng nghĩa với việc tất cả các nước thành NATO phải
giúp Ukraine lấy bán đảo Crimea, nghĩa là chiến tranh với Nga, điều mà NATO
không hề muốn. Như vậy có thể thấy những tuyên bố hùng hồn của các nước phương
Tây về quyền được lựa chọn của Ukraine thực chất cũng không phải là thực chất.
Cuộc
cách mạng Nhân phẩm năm 2014 chưa thể đem lại những thành quả tích cực cho
người dân và hơn thế nó chính là nguyên nhân khiến bán đảo Crimea sáp nhập vào
LB Nga cũng như làm nổ ra cuộc chiến ở Donbass. Cuộc chiến này giống như một
cơn bão tràn qua các tỉnh miền Đông Ukraine, quét sạch những triển vọng kinh
doanh, kể cả của người Việt Nam ở đó, làm bần cùng miền Đông một thời phát
triển.
Năm
2014, khi tôi và một số phóng viên Việt Nam khác đến Donetsk để đưa tin về
người Việt còn mắc kẹt trong xung đột tại đó, chúng tôi, cũng như những người
Việt Nam sống ở đây mong mỏi xung đột sẽ mau chóng kết thúc để người dân có thể
ổn định làm ăn, mưu cầu cuộc sống ngày một tốt đẹp hơn.
Tuy
nhiên giờ đây, sau gần 8 năm, xung đột tại Donbass vẫn chưa có hồi kết, mà thay
vào đó ở phương Tây còn đang lan truyền về một cuộc “chiến tranh” quy mô hơn
giữa Nga và Ukraine. Những thông tin này theo quan điểm của tôi là không chắc
chắn. Tuy nhiên về mặt nào đó nó cho thấy sự xấu đi của tình hình, về cuộc
khủng hoảng còn trầm trọng hơn ở Ukraine, ấn giấu sau đó có thể là những hậu
quả kinh tế lớn lao, gây thêm áp lực cho người dân.
Tóm
lại có thể thấy nước Ukraine vẫn bế tắc trong cuộc khủng hoảng cả về quân sự và
kinh tế mà chưa tìm được đường hướng thích hợp để giải quyết những khó khăn
này. Nếu trước đây, Ukraine có được những thế hệ lãnh đạo kiên định, quyết tâm
đi theo con đường tự lực tự cường, không nghiêng sang Tây hay ngả sang Đông, để
trông mong vào các khoản tiền viện trợ thì có lẽ, sau 30 năm, đất nước này đã
không rơi vào tình cảnh như hiện nay.
St
Đăng nhận xét